Υπάρχει μία αισιοδοξία, την οποία και συμμερίζομαι, για την έλευση μιας μετα-πανδημικής εποχής. Μιας εποχής όπου η νέα διάσταση της βιομηχανοποίησης της παραγωγής και της ψηφιοποίησης των υπηρεσιών δημιουργεί μια σειρά από γρίφους που καλούμαστε να λύσουμε προκαταβολικά. Και που, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη, εδώ και μια εξαετία, επιχειρήσει να θέσει τις βάσεις για την επίλυσή τους.
Η διαχείριση της γνώσης, η πρόσβαση στην πληροφορία, οι κοινωνικές, αλλά και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης είναι κομβικής σημασίας αν θέλουμε να μιλήσουμε ολοκληρωμένα για την μετα-Κόβιντ εποχή.
Ωστόσο, θα επιλέξω να επικεντρωθώ σε όσα, οι συνεργάτες μου κι εγώ, έχουμε δουλέψει σε σχέση με την ψηφιοποιημένη διάσταση της εργασίας, την εργασία, δηλαδή, στο ψηφιακό περιβάλλον:
- Τη βαθιά εμπλοκή της Τεχνητής Νοημοσύνης σε δύο διαστάσεις: την αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας και την αρωγή της ανθρώπινης εργασίας. Και τα δύο συμβαίνουν ήδη σε μεγάλο βαθμό· και τα δύο ενέχουν κινδύνους που τα όργανα της ΕΕ έχουν διαγνώσει από νωρίς – και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με τις αρμόδιες επιτροπές του, έχει ξεκινήσει να ρυθμίζει. Βεβαίως εδώ εκφράζεται έντονα η αντίθεση των πολιτικών πόλων και αυτή είναι που ορίζει τόσο την πολιτική μάχη και το δημοκρατικό διακύβευμα.
- Τη νέα πραγματικότητα που ονομάζεται “τηλεργασία”. Μια πραγματικότητα που παρακολουθούσαμε να έρχεται με γοργούς ρυθμούς αλλά επιβλήθηκε τελικά σχεδόν βίαια –με βιασύνη όσο και καταναγκαστικότητα- λόγω πανδημίας.
- Τις συντελούμενες αλλαγές που προκύπτουν στο πλαίσιο της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, για την οποία εμείς, η Αριστερά, ποτέ δεν πάψαμε να πιστεύουμε ότι ενέχει τις δυνατότητες να ωφελήσει τον εργαζόμενο, να βελτιώσει τις συνθήκες εργασίας, τα ωράρια και τις αμοιβές του. Οφείλουμε όμως πρώτα να συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για πραγματική δυνατότητα και όχι για Ουτοπία. Και έπειτα, να βρούμε τα εργαλεία για να το επιβάλουμε -γιατί δε θα αρκέσει να το ζητήσουμε ευγενικά. Εδώ είναι η μάχη μας.
Εμείς, μέσα από την αρμόδια επιτροπή που παρακολουθεί, εξετάζει και εισηγείται νομοθεσία που ρυθμίζει τα ζητήματα της εργασίας — και ονομάζεται EMPL (που σημαίνει: “Επιτροπή Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων”) – έχουμε θέσει, από την αρχή σχεδόν της τελευταίας θητείας του Ευρωκοινοβουλίου, μια σειρά από αιτήματα προς νομοθέτηση, αναφορικά με τα νέα ψηφιακά, εργασιακά περιβάλλοντα. Είτε πρόκειται για νέες, προσωρινές θέσεις τηλεργασίας, είτε για ψηφιακές εργασιακές πλατφόρμες.
Τί ζητάμε:
- Τον απόλυτο σεβασμό των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Διασφάλιση θέσεων εργασίας, βελτίωση απολαβών και συνθηκών δουλειάς.
- Τη διαβεβαίωση ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα λειτουργήσει ως αρωγός της ανθρώπινης απασχόλησης και σε καμία περίπτωση δε θα παραβιάζει τους νόμους προστασίας των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικότητας.
- Την πρόσθετη διαβεβαίωση ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη δε θα στηρίζεται στην ψηφιακή σκιαγράφηση του προφίλ του εργαζομένου (digitalprofiling). Δηλαδή ότι δε θα συλλέγει πληροφορίες που προκύπτουν από την διαδικτυακή του παρουσία και δε θα τις χρησιμοποιεί για να κάνει διακρίσεις εις βάρος του (π.χ. η έκφραση των απόψεών του στα social media, οι δηλωμένες προτιμήσεις του, η ψηφιακή του συμπεριφορά στον κοινωνικό κυβερνοχώρο κ.ο.κ.).
- Την ενθάρρυνση του διαλόγου μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, την ελεύθερη πρόσβαση των συνδικάτων στον ψηφιακό εργασιακό χώρο και την προστασία των συλλογικών διαπραγματεύσεων, την αντιμετώπιση των εργαζομένων στις πλατφόρμες ως κανονικούς, μισθωτούς εργαζόμενους.
- Την ανθρωποκεντρική προσέγγιση της συν-εργασίας με την Τεχνητή Νοημοσύνη, με τη συνδρομή ειδικών (ακαδημαϊκών, εμπειρογνωμόνων, κυβερνήσεων και νομοθετικών σωμάτων), στο πλαίσιο του δημοκρατικού διαλόγου, ώστε να λαμβάνονται πάντα και πάνω από οτιδήποτε άλλο οι ανθρώπινες διαστάσεις της ψηφιακής εργασίας. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση έχει τον καιριότερο ρόλο να παίξει, με κυρίαρχο παίχτη το σωματείο, το συνδικάτο, τους εργαζόμενους.
- Τηναπαγόρευση της χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης στη διαδικασία πρόσληψης εργαζομένων, καθώς έχει ήδη αποδειχτεί ότι οι αλγόριθμοι που αξιοποιούνται απέχουν πολύ από το να χαρακτηριστούν αντικειμενικοί ή αλάθητοι. Και ότι, για την ακρίβεια, είναι πολύ πολωμένοι επειδή έτσι έχουν προγραμματιστεί…
- Τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας στις ψηφιακές πλατφόρμες: ασφαλές περιβάλλον εργασίας, τεχνολογική υποδομή που θα παρέχει ο εργοδότης, το πολύ κομβικό “δικαίωμα στην αποσύνδεση” και την υποχρέωση του εργοδότη να εκπαιδεύει και να επανεκπαιδεύει ψηφιακά τους εργαζόμενούς του, ώστε κανείς να μη μένει πίσω, ουραγός της ψηφιακής προσαρμογής και σε αυτό σημαντικό ρόλο καλούνται να παίξουν τα κράτη μέλη.
- Την υποχρέωση να παρέχεται απόλυτη πρόσβαση του εργαζόμενου στο ψηφιακό προφίλ του, όπως αυτό σχηματίζεται από την εργοδοσία του.
- Την υποχρέωση των κρατών μελών, σε κεντρικό επίπεδο κυβερνήσεων και αρμόδιων υπουργείων, να προσφέρουν προγράμματα ψηφιακής ανάπτυξης και εκπαίδευσης σε όλο το εργατικό δυναμικό ώστε να εξασφαλίζεται η ψηφιακή ενσωμάτωση για όλους. Εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθεί ένα αναλφάβητο ψηφιακά λούμπεν προλεταριάτο, ιδιαιτέρως ευάλωτο στη χειραγώγηση από οποιαδήποτε εξουσία, ένα σενάριο πολύ επικίνδυνο για τη Δημοκρατία.
- Την προστασία της ψυχοπνευματικής ισορροπίας και την αντιμετώπιση όλων των παρενεργειών που προκύπτουν ήδη και θα προκύπτουν στο μέλλον από τη νέα αυτή κατάσταση της τηλεργασίας, με την αρωγή ειδικών (ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών κ.λπ.).
- Και βέβαια, τη δημιουργία κανονιστικού πλαισίου για τον θεσμικό έλεγχο και τη ρύθμιση της Τεχνητής Νοημοσύνης, μία προσέγγιση η οποία έχει προκαλέσει πολύ έντονες αντιδράσεις από τους κολοσσούς του χώρου, που θέλουν να ελέγξουν και τον χώρο και, θα μου επιτρέψετε να πω, και τη δημοκρατία.
Τι έχουμε αποκομίσει ως τώρα;
Πριν από μερικούς μήνες, είχαμε αναλάβει την ευθύνη της εισηγητικής γνωμοδότησης στην επιτροπή που σας ανέφερα πριν, την EMPL, προς μια άλλη επιτροπή (την Επιτροπή Βιομηχανίας, Έρευνας και Ενέργειας ITRE), για έναν σχετικό φάκελο.
Ο φάκελος αυτός είχε τίτλο: “Διαμόρφωση του Ψηφιακού Μέλλοντος της Ευρώπης: άρση των φραγμών στη λειτουργία της ψηφιακής ενιαίας αγοράς και βελτίωση της χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης για τους Ευρωπαίους Καταναλωτές”.
Εκεί, το κύριο μέλημά μας ήταν ένα: να καταστήσουμε σαφές ότι η επιδίωξη των εκλεγμένων αντιπροσώπων του Ευρωπαίου πολίτη είναι να τεθεί ο αλγόριθμος στην υπηρεσία του Ανθρώπου και όχι το αντίθετο. Του ανθρώπου – εργαζόμενου αλλά και του ανθρώπου – πολίτη. Αν δεν ξεκινήσουμε με αυτό το αξίωμα τη συζήτηση για το ψηφιακό μέλλον της Ευρώπης, όλες οι άλλες συζητήσεις καθίστανται αυτόματα άνευ περιεχομένου.
Η γνωμοδότηση αυτή πέρασε, με σχεδόν ομόφωνη συναίνεση: 48 υπέρ, 3 κατά, 3 λευκά. Μόνο η ακροδεξιά, ουσιαστικά, καταψήφισε. Εντάχθηκε στη σχετική έκθεση και κατατέθηκε στην Κομισιόν ώστε να πάρει το δρόμο για να γίνει ευρωπαϊκό νομοθέτημα, μέσα από τη δαιδαλώδη διαδικασία των ευρωπαϊκών οργάνων.
Αυτό που πιστεύω ότι καταφέραμε εδώ είναι μια μορφή συμβολής στον ορθολογικό έλεγχο της Τεχνητής Νοημοσύνης. Στην κατοχύρωση της εργασίας. Και κυρίως στην εξασφάλιση της ανθρώπινης προτεραιοποίησης σε περιπτώσεις όπου η τεχνολογία – όσο προηγμένη κι αν εμφανίζεται – δεν μπορεί να λαμβάνει αποφάσεις ερήμην του ανθρώπου.
Βεβαίως, με όλα τα παραπάνω δεν έχουμε κλείσει με το ζήτημα της ψηφιακής εργασίας. Αντίθετα, ίσα που αγγίξαμε την επιφάνειά του. Έχουμε μπροστά μας πολλά δύσκολα προβλήματα:
- Έχουμε τον ψηφιακό αναλφαβητισμό που οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό – και το βλέπουμε καθημερινά, όχι μόνο στο πεδίο της εργασίας.
- Έχουμε την διαρκή προσπάθεια εκείνων που ελέγχουν την επεξεργαστική ισχύ να διαμορφώσουν μια νέα ιεραρχία και μια νέα κοινωνική υπερ-ελίτ. Και εδώ φυσικά κρύβεται μια παγίδα για τις υπάρχουσες ελίτ, αλλά αυτό είναι δικό τους θέμα. Δικό μας μέλημα είναι η Δημοκρατία.
- Έχουμε την επικυριαρχία στο ψηφιακό περιβάλλον των «γιγάντων» του διαδικτύου (όπως οι GAFAM, Google, Apple, Facebook, Amazon, and Microsoft) οι οποίοι προσεγγίζουν το θέμα από θέση ισχύος, κάνοντας κάθε προσπάθεια να υποβαθμίσουν και να υπονομεύσουν κάθε είδος ουσιαστικού θεσμικού ελέγχου στις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν, συμπεριλαμβανομένης της Τεχνητής Νοημοσύνης.
- Βλέπουμε ήδη τις συνέπειες της βιαστικής ψηφιοποίησης στις εργασιακές σχέσεις και την αντανάκλασή της στο πεδίο των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
- Βλέπουμε πολύ συχνά πλέον, εργαζόμενους να εκτοπίζονται, να καθίστανται “παρωχημένοι” ή να παθαίνουν “μπερνάουτ” από την υπεραπασχόληση. Εδώ μας απασχολεί και το 8ωρο, το οποίο συχνά δεν τηρείται και η εφαρμογή του είναι μη ελέγξιμη ουσιαστικά στο ψηφιακό περιβάλλον. Και για να προχωρήσουμε σε μία σύγκριση που σκιαγραφεί αποτελεσματικά τις διαφορές μας με τη δεξιά αναφορικά με την προστασία των εργαζομένων, η κυβέρνηση του κ. Μητσοτάκη, ιδεολογικά αντίθετη στην διαφύλαξη των εργασιακών δικαιωμάτων, ήδη νομοθέτησε για την αποσταθεροποίηση του εργασιακού ωραρίου και στο φυσικό περιβάλλον.
- Βλέπουμε την κατάλυση της οικιακής ιδιωτικότητας και μαζί της, την αποσυναρμολόγηση της ιδιωτικής ζωής.
- Βλέπουμε επίσης, τη μετατροπή των ανθρώπων που απασχολούνται σε χειρωνακτικά επαγγέλματα σε περιθωριακούς αχθοφόρους του συστήματος.
- Βλέπουμε αύξηση στις εργοδοτικές καταχρήσεις (παρά το γεγονός ότι, θεωρητικά, οι μηχανισμοί ελέγχου είναι πλέον κι αυτοί ψηφιοποιημένοι – άρα απαλλαγμένοι από ανθρώπινη παρέμβαση…)
- Και βέβαια, παρά τις νομοθετικές ενισχύσεις, παρά τις δύο πολύ καλές νομοθετικές παρεμβάσεις της Ευρώπης με το πακέτο για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες και τις Ψηφιακές Αγορές (DigitalMarkets Act – Digital Services Act), τι άλλο βλέπουμε; Βλέπουμε να δοκιμάζεται, με πανταχόθεν πιέσεις, η εγγύηση των προσωπικών δεδομένων. Γιατί είναι πλέον τόσο πολύτιμα, όσο ήταν οι πρώτες ύλες του πλανήτη τους δύο περασμένους αιώνες.
Αν μέχρι στιγμής σχηματίζεται η εντύπωση ότι έχουμε κερδίσει μερικές μάχες αλλά όχι τον πόλεμο, το παρόν άρθρο εξυπηρέτησε τον στόχο του.
Εμείς, ως Αριστερά, δε θα κουραστούμε να το λέμε ποτέ:
Συνυφασμένοι με την πρόοδο και την κοινωνική αλλαγή, πολύ μακριά από κάθε τεχνοφοβική σκέψη, αλλά πάντα δίπλα στις ελευθερίες και τον ανθρωπισμό, πιστεύουμε ότι οι ευρωπαϊκοί θεσμοί είναι εκείνοι που φέρουν την προοπτική:
- Να αποκτήσουν μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα, ώστε να ανταποκρίνονται ακαριαία και να θωρακίζονται κάθε φορά και ισχυρότερα.
- Να προστατεύσουν τη ζωή του πολίτη από την ολοκληρωτική επιτήρηση και παρακολούθηση (ένα ζήτημα που αγγίζει σοβαρά και τα θέματα του Κράτους Δικαίου, πλέον, στην Ευρώπη).
- Να ρυθμίσουν άμεσα ένα εργασιακό πεδίο που, αν αφεθεί ανεξέλεγκτο, όπως θέλουν πολλοί, να είστε σίγουροι ότι θα μετατραπεί γρήγορα από ευλογία σε κατάρα.
Με μια φράση:
Αυτό που οφείλουμε να αποκομίσουμε ως κατακλείδα είναι ότι αν μια σύγκρουση με τους νέους Μεγιστάνες των Δεδομένων (Data Moguls) είναι αναπόφευκτη, όπως εκτιμώ πως είναι, τότε η Ευρώπη των Πολιτών θα πρέπει να συγκρουστεί μαζί τους.
Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα – εξελιγμένο, μεν ανθρώπινο δε- εργαλείο. Αν το αφαιρέσουμε από τα ανθρώπινα χέρια, θα έχουμε κάνει ένα τεράστιο λάθος, για μας και ένα πραγματικό έγκλημα απέναντι στη Δημοκρατία.
* Ο Κώστας Αρβανίτης είναι Ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία / The Left, μέλος της Επιτροπής EMPL (Απασχόλησης & Κοινωνικών Υποθέσεων) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
