Ο Ανδρέας (7 ετών) και η Δήμητρα (5 ετών) δεν ξέρουν από φράχτες. Για τα παιδιά άλλωστε δεν υπάρχουν σύνορα, ούτε διακρίσεις. Τα τείχη υψώνονται μόνο στον κόσμο των μεγάλων, αν και οι συνέπειές τους ανοίγουν πληγές και στις παιδικές ψυχές.
Με αυτές τις σκέψεις έφυγα από την Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου, έχοντας παρακολουθήσει με τα παιδιά μου το βίντεο-πρότζεκτ της Δανάης Στράτου με τίτλο The Globalising Wall, το παγκοσμιοποιούμενο τείχος. Επτά τείχη, επτά πληγές, επτά όρια όπου πολιτικές, οικονομικές, εθνικιστικές ή θρησκευτικές εντάσεις διαμόρφωσαν διχασμούς, βρίσκονται στο επίκεντρο του έργου.
Κάποια αποτελούν φυσικά ορόσημα που οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν ως διαχωριστικά. Άλλα είναι εντελώς τεχνητά. Μερικά βρίσκονται πάνω σε ασαφή εθνικά σύνορα, συνήθως γραμμές κατάπαυσης του πυρός. Όλα, όμως, έχουν θεμέλια σε άλυτες διαφορές και συνεχείς διεκδικήσεις. Προκαλούν ρευστότητα, αβεβαιότητα, θάνατο, αλλά γύρω τους η επιθυμία για μια κανονική ζωή παραμένει και επιμένει.
Η Πράσινη Γραμμή που χωρίζει την Κύπρο, ο ποταμός Ιμπάρ που διχοτομεί με συρματόπλεγμα τη Μιτρόβιτσα στο Κόσοβο, τα «Τείχη της Ειρήνης» στο Μπέλφαστ, τα ναρκοπέδια στην γκρίζα ζώνη μεταξύ Ερυθραίας και Αιθιοπίας, η οχυρωμένη Γραμμή Ελέγχου στις οροσειρές του Κασμίρ, το Τείχος της Ντροπής που χωρίζει την Παλαιστίνη και ο Συνοριακός Φράχτης ΗΠΑ-Μεξικού στέκουν βουβά με ένα μεγάλο «γιατί» να χάσκει από πάνω τους.
Το ταξίδι και οι δύο πλευρές
Δεν το γνωρίζει πολύς κόσμος, αλλά η ιδέα που οδήγησε στο The Globalising Wall ήταν και η αφορμή για τη γνωριμία Δανάης και Γιάνη. Προκειμένου να υλοποιήσει την έμπνευσή της, η καλλιτέχνις Δανάη Στράτου ζήτησε τη βοήθεια του θεωρητικού Γιάνη Βαρουφάκη για να εντοπίσει τις ζοφερότερες διαχωριστικές γραμμές του πλανήτη. Ώστε, στη συνέχεια, να βρεθεί μπροστά τους και με το φωτογραφικό της φακό να αιχμαλωτίσει τους διχασμούς μέσα στο βίντεο-πρότζεκτ The Globalising Wall. Μαζί κατέληξαν σε αυτές τις επτά: Κύπρος, Κόσοβο, Μπέλφαστ, Αιθιοπία-Ερυθραία, Παλαιστίνη, Καζμίρ, αμερικανο-μεξικανική μεθόριος. Παράλληλα, Δανάη και Γιάνης κατέληξαν μαζί.
Η Δανάη Στράτου ταξίδεψε μαζί με τον Γιάνη Βαρουφάκη, λοιπόν, το 2005 και στάθηκε σε αυτά τα μέρη, καταγράφοντας φωτογραφικά τις δύο πλευρές εκατέρωθεν του εκάστοτε τείχους. Έκανε 60.000 χλμ, περιπλανήθηκε, μίλησε σε ανθρώπους που ζουν σε αυτές τις γκρι ζώνες και από 15.000 φωτογραφίες επέλεξε 14, επτά ζεύγη. Τις έστησε τη μία απέναντι στο ζευγάρι της, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο έναν οπτικό διάδρομο. Ένα μονοπάτι ανάμεσα στις δυαδικές διαφορές το οποίο αναζητούσε έναν τρόπο θεραπείας, γεφύρωσης.
Το πρώτο αυτό έργο με τίτλο CUT-7 dividing lines έδωσε τη σκυτάλη στο The Globalising Wall, όπου περί τις 1.000 από τις 15.000 φωτογραφίες έγιναν ένα δεκάλεπτο βίντεο, βασισμένο σε ένα κείμενο του Γιάνη Βαρουφάκη. Το βίντεο αυτό δημιουργήθηκε, σύμφωνα με τη Δανάη Στράτου, με τη διάθεση να επουλώσει την πληγή, να λειτουργήσει ως γέφυρα ή ως δρόμος που ενώνει. Προβάλλεται δε σε έναν γκρίζο τοίχο, όπου είχαμε την αίσθηση πως παρακολουθούσαμε το Παγκοσμιοποιούμενο Τείχος να περνά και να χάνεται μπροστά από τα μάτια μας σαν να ήμασταν οι ίδιοι επιβάτες ενός φανταστικού τρένου. Στο φόντο ακούγονταν ήχοι από τους τόπους που βλέπαμε, από όπλα, από νερά, από παιδικά γέλια. Και σε όλα αυτά ένας σταθερός ρυθμός προβολής που παρέπεμπε στον ρυθμό του φανταστικού τρένου, όπου είχαμε ανέβει χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε.
Το φάντασμα του Παγκοσμιοποιούμενου Τείχους που μας στοιχειώνει
Το σημείωμα (2012) του Γιάνη Βαρουφάκη στο οποίο ανέτρεξα φεύγοντας από την Εθνική Πινακοθήκη ρίχνει φως στο έργο της Δανάης Στράτου, ένα έργο που, όπως ο ίδιος σημειώνει, προσπαθεί να αμβλύνει, ίσως να αναιρέσει –σε κάθε περίπτωση να αντιπαλέψει- τις φρικτές διαιρέσεις που απεικονίζει: «Μετά το 1945, τοίχοι, τείχη και φράκτες απέκτησαν πρωτόγνωρη έφεση στο να διαχωρίζουν. Επεκτάθηκαν σαν πυρκαγιά από το Βερολίνο στη Παλαιστίνη, από τα υψίπεδα του Κασμίρ στα χωριά της Κύπρου, από τη χερσόνησο της Κορέας στους δρόμους του Μπέλφαστ. Όταν έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος η κατεδάφισή τους θεωρήθηκε δεδομένη. Αντί γι’ αυτό, ψηλώνουν, γίνονται πιο αδιαπέραστα, μακραίνουν. Μεταναστεύουν από τη μία ήπειρο στην άλλη. Παγκοσμιοποιούνται! Από τη Δυτική Όχθη στο Κόσοβο, από τα πλούσια προάστια του Καΐρου σε εκείνα του Λος Άντζελες, από τα ματωμένα αλώνια της Αιθιοπίας στο σύνορο ΗΠΑ-Μεξικού, από το Μαρόκο στον Έβρο, είναι σαν ένα συνεχές τείχος να ελίσσεται στην επιφάνεια της Γης και στο νου των ανθρώπων. Το φάντασμα του Παγκοσμιοποιούμενου Τείχους μας στοιχειώνει».
Το Μεγάλο Παράδοξο
Έχοντας δει το βίντεο και μιλώντας με τη Δανάη Στράτου, συνειδητοποίησα πως οι άνθρωποι είναι τελικά ίδιοι παντού, ακόμα κι εκεί όπου για διαφορετικούς λόγους χωρίζονται στα δύο. Ζουν ίδιες ζωές και στις δύο πλευρές των διαχωριστικών γραμμών. Και, παρά ταύτα, οι διχασμοί αυξάνονται και τα τείχη εξακολουθούν να ορθώνονται και να επεκτείνονται παγκοσμίως και μάλιστα σε μια περίοδο που ευαγγελιζόταν την κατάργησή τους.
Σε ένα κείμενό τους με τίτλο «Το Παγκοσμιοποιημένο Τείχος: παγκοσμιοποίηση, σύγκρουση, διχασμός», που δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2018 στην έκδοση του «The Architectural Review» με θέμα «Εξουσία και Δικαιοσύνη», Δανάη και Γιάνης μιλούν για τα τείχη που παγκοσμιοποιούν. Αιτία μοιάζει το γεγονός ότι, μέρα με τη μέρα, αυξάνεται η σημασία των βαθιών διχασμών για τη σταθεροποίηση μιας γενικευμένα ασταθούς παγκόσμιας τάξης. Ο λόγος ύπαρξης είναι ο ίδιος. Επηρεάζει διαφορετικά τείχη με παρόμοιους τρόπους. Αρχίζουν και μοιάζουν το ένα το άλλο. Τόσο σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές δυνάμεις που συνωστίζονται στη σκιά τους, αλλά ακόμη και φυσικά. Αισθητικά. Ένας Σέρβος από τη Μιτρόβιτσα θα ένιωθε περισσότερο σαν στο σπίτι του στη Λευκωσία, παρά στο Βελιγράδι. Το γεγονός ότι ομάδες Ισραηλινών μηχανικών προσελήφθησαν από την κυβέρνηση των ΗΠΑ να βοηθήσουν στη μεταμόσχευση του τείχους του Σαρόν στην Καλιφόρνια, το Νιου Μέξικο, την Αριζόνα και το Τέξας μιλά από μόνο του.
«Επί ένα χρόνο ταξιδέψαμε μαζί σε αυτούς τους διαχωρισμούς, τους οποίους η παγκοσμιοποίηση θεωρητικά καθιστούσε ξεπερασμένους, αλλά στην πράξη ενίσχυε. Στη διάρκεια αυτών των ταξιδιών διαπιστώσαμε το Μεγάλο Παράδοξο: όσο περισσότερο η παγκοσμιοποίηση προοριζόταν να αναπτύξει λόγους αποδόμησης των διαχωριστικών γραμμών, τόσο λιγότερο δυνατές αποδεικνύονταν οι δυνάμεις που εργάζονταν για την αποδόμησή τους. Διαχωρισμοί που διαρκώς βαθαίνουν, φυλασσόμενοι από ολοένα και πιο ανελέητους φύλακες και στροβιλιζόμενες αρχιτεκτονικές τεχνικές, δρόμους, τούνελ και οχυρώσεις, μας φαίνονταν ως ο φόρος τιμής που η παγκοσμιοποίηση πλήρωνε στην οργανωμένη μισανθρωπία».
«Η αρχαία Πόλις ονειρευόταν διαρκώς να διαλύσει τα τείχη της ή, τουλάχιστον, ποτέ να μην αναγκαστεί να έχει τις πύλες της κλειστές. Όταν ένας γόνος μιας αρχαίας ελληνικής πόλης κέρδιζε σε ένα ολυμπιακό αγώνισμα, οι γέροντες διέταζαν την κατεδάφιση μέρους των τειχών της πόλης. Μόνο σε καιρούς κρίσης και εκφυλισμού έκλειναν οι πύλες. Οι ανοιχτές πύλες ήταν, τότε, σύμβολο δύναμης».
Σε άλλο του κείμενο (11/4/16), ο Γιάνης Βαρουφάκης καταλήγει ότι το The Globalising Wall «μας εκθέτει σε εικόνες που, φαινομενικά, αφορούν τόσο λίγους από εμάς για να μας αναγκάσει να πετάξουμε τη μάσκα της αυτάρκειας. Να ανακαλύψουμε ξανά στην αντίθεση των δύο πλευρών κάθε διαχωρισμού κάτι “πραγματικό” και αυθεντικό για τη δική μας φύση».
Δεν ξέρω αν ο Ανδρέας και η Δήμητρα κατάλαβαν ακριβώς τι σήμαινε το παγκοσμιοποιούμενο τείχος της Δανάης Στράτου. Αν διαισθάνθηκαν με ποιον τρόπο τα όλο και πιο ψηλά τείχη θα επηρεάσουν τη ζωή τους στο μέλλον. Είδα όμως την ταύτισή τους με τα παιδιά στο βίντεο, που έπαιζαν δίπλα στα τείχη και τους φράχτες με τις μπάλες και τα ποδήλατά τους. «Μπαμπά, πότε θα πέσουν αυτά τα τείχη για να παίξουν μαζί όλα τα παιδιά;» Η ερώτηση του Ανδρέα με έκανε να φύγω από την Εθνική Πινακοθήκη λίγο πιο ανάλαφρος.
Δύο επίλογοι: Δανάη και Γιάνης
Επίλογος 1 (Δανάη): «Το “ταξίδι” αυτό έχει τη διάθεση να επουλώσει το χάσμα… με ένα τρόπο, λειτουργεί ως γέφυρα ή ως δρόμος που ενώνει. Ενώνει καταρχάς μέσα από την δράση μου να βρεθώ εκεί, σε αυτά τα σημεία με την φυσική μου παρουσία και να τα καταγράψω μέσα από τον φακό μου. Ενώνει μέσα από την παράθεση και εναλλαγή των εικόνων, καθώς η μια διαδέχεται την άλλη, από το ένα μέρος του πλανήτη στο άλλο, έτσι ώστε να “διηγούνται” μια παγκόσμια ιστορία, κοινή σε τόπους και ανθρώπους, μια ιστορία επίπονη αλλά αληθινή που, αν δεν την κοιτάξουμε κατάματα και δεν την παραδεχτούμε, δεν θα μπορέσουμε να κάνουμε αυτό που χρειάζεται για να ζήσουμε όλοι σε έναν κόσμο καλύτερο χωρίς διαχωρισμούς και αποκλεισμούς».
Επίλογος 2 (Γιάνης): «Τα θύματα της παγκοσμιοποίησης, οι καλοί άνθρωποι που πίστεψαν το ψέμα ότι ήταν μια παλίρροια που σήκωσε όλα τα σκάφη, στρέφονται τώρα για μια ψευδή αίσθηση ασφάλειας (ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ένα ασφαλές μέρος για να είναι θυμωμένοι) στα τείχη, στο Brexit, στους κόλπους ενός ανίσχυρου έθνους-κράτους. Νέα τείχη υψώνονται μεταξύ χωρών που μέχρι πρόσφατα είχαν εγκαταλείψει περήφανα τους συνοριακούς σταθμούς τους. Όπως η Γερμανία, η Ιταλία και η Γαλλία».
