Με αγιασμό και ρίψη του σταυρού στη θάλασσα, γιορτάζεται η βάπτιση του Ιησού Χριστού από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο ανήμερα τα Θεοφάνεια. Οι πιο τολμηροί θα βουτήξουν στα παγωμένα νερά της θάλασσας σε λιμάνια, αλλά και σε ποτάμια και λίμνες, και θα συναγωνιστούν ποιος θα πιάσει τον σταυρό.
Αυτός που θα τον ανεβάσει στην επιφάνεια οι πιστοί θεωρούν ότι θα έχει καλή τύχη και υγεία όλο το χρόνο. Παράλληλα όμως πληθώρα εθίμων και παραδόσεων, με «ρίζες» βαθιά κρυμμένες στον χρόνο συνεχίζουν να αναβιώνουν κάθε χρόνο αυτές τις μέρες, μετά τη λήξη του Δωδεκαήμερου και ενώ έχουν αποχωρήσει από την επιφάνεια της γης οι «καλικάντζαροι», τα γνωστά δαιμόνια της λαϊκής μας παράδοσης.
Στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της χώρας ποικίλα είναι τα δρώμενα, που έχουν τις ρίζες τους στη διονυσιακή λατρεία. Κυριαρχούν οι μεταμφιέσεις, τα κουδούνια, τα τραγούδια, οι χοροί και οι αναπαραστάσεις. Ραγκουτσάρια, Τζαμαλάρια, Φωταράδες, Αράπηδες, Κουδουνοφόροι και Καμήλες είναι ορισμένα από τα έθιμα που λαμβάνουν χώρα τις γιορτινές ημέρες. Σχετίζονται με την απομάκρυνση των κακών πνευμάτων, τη γονιμότητα του ανθρώπου και την ευφορία της γης.
«Οι Αράπηδες»
Ανήμερα των Θεοφανείων στη Δημοτική Κοινότητας Νικήσιανης του δήμου Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στο Βώλακα της Δράμας, τελείται με διάφορες παραλλαγές ένα δρώμενο γνωστό ως Αράπηδες, επειδή στην μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.
Στο γραφικό ορεινό οικισμό της Νικήσιανης του δήμου Παγγαίου, το πανάρχαιο έθιμο των Αράπηδων τελείται κάθε χρόνο ανήμερα των Θεοφανείων. Η ιστορία του μεγάλη και ο συμβολισμός του μοναδικός. Αναπαριστά τη μάχη της ζωής και του θανάτου. Παλικάρια και παιδιά ντυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαριά κουδούνια, βγαίνουν στα σοκάκια του χωριού και με τον εκκωφαντικό θόρυβο των κουδουνιών ξορκίζουν το κακό φέρνοντας το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής. Τα χορευτικά τμήματα του πολιτιστικού χορεύουν ντόπιους χορούς συνοδευόμενα από παραδοσιακές μουσικές.
«Τα Μπαμπούγερα της Καλής Βρύσης»
Τραγόμορφες φιγούρες των «Μπαμπούγερων», μορφές που ξεπηδούν από τη λατρεία της Μητέρας Γης και του θεού Διονύσου. Άνθρωποι μεταμφιεσμένοι με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα με αιθάλη, τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα. Έτσι και φέτος ανήμερα των Θεοφανείων πραγματοποιούνται τα «Μπαμπούγερα» στην Καλή Βρύση με πλήθος κόσμου να παρακολουθεί το δρώμενο.
«Οι Μωμόγεροι»
Πρόκειται για ένα λαϊκό σατυρικό δρώμενο με προθεατρική μορφή. Τελείται από τους Πόντιους με παραλλαγές σε διάφορες περιοχές. Αναπαρίσταται στις αυλές των σπιτιών και στις πλατείες τις ημέρες του Δωδεκαημέρου. Κύριο πρόσωπο ο Μωμόγερος, η Κιτί Γοτσάς με θίασο συντελεστών όπως η νύφη και ο γαμπρός, ο Αλής, ο πατέρας, ο γιατρός, ο οργανοπαίχτης, ο κοζυμπάρος, ο χωροφύλακας, δυο μικροί διάβολοι, η έγκυος γυναίκα και η συνοδεία.
Τα «Σάγια» στη Νέα Καρβάλα
Στην τοπική κοινότητα της Νέας Καρβάλης, ανατολικά του δήμου Καβάλας κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανείων αναβιώνουν τα «Σάγια», ένα έθιμο που τηρούνταν σε όλη την Καππαδοκία. Το έθιμο αυτό αποτελεί μια σύνθετη τελετουργική πράξη η οποία περιέχει και λατρευτική διάσταση και έχει ως κύριο σκοπό την ευημερία, δηλαδή την καλοχρονιά, στοιχείο που τονίζεται με την πυρά, τις ευχές, τους χορούς και τα τραγούδια.
Στην πλατεία της Νέας Καρβάλης, μπροστά από το ναό του Αγίου Γρηγορίου, οι κάτοικοι ανάβουν μεγάλες φωτιές. Οι φλόγες ανεβαίνουν ψηλά και οι άνθρωποι τριγυρίζουν την πυρά χορεύοντας και τραγουδώντας.
Στη Ροδόπη στη μεγάλη πυρά που συμβολίζει την ανύψωση στο ουρανό και την κάθαρση από όλα τα αρνητικά στην πυρά ρίχνονται αντικείμενα από τα σπίτια. Κάτι που ήθελε να «κάψει» η κάθε οικογένεια.
Η «Καμήλα και η Νύφη»
Στη Γαλάτιστα της Χαλκιδικής αναβιώνει το έθιμο της «Καμήλας και της Νύφης» το τριήμερο, 5, 6 και 7 Ιανουαρίου. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της τουρκοκρατίας και βασίζεται στο γεγονός της αρπαγής μιας πολύ όμορφης κοπέλας, της Μανιώς, από τον Αγά του χωριού με σκοπό να την κλείσει στο χαρέμι του.
Στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής διατηρείται το έθιμο των Φωταράδων, που ξεκινά την παραμονή των Φώτων. Μία ομάδα καλαντιστών εκλέγει το «βασιλιά» της και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού. Στη συνέχεια, η ομάδα περιφέρεται τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα, τα οποία καταλήγουν σε ευχές ξεχωριστές για το κάθε μέλος της οικογένειας. Ανήμερα των Φώτων, ο «βασιλιάς», ντυμένος με τσομπάνικη κάπα, και οι «Φωταράδες», ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία και κρατώντας μεγάλα ξύλινα σπαθιά, χορεύουν στην πλατεία του χωριού.
Στην Άρνισσα Πέλλας θα αναβιώσουν την ημέρα των Θεοφανίων, τα «Τζαμαλάρια». Επίκεντρο του εθίμου είναι ο γάμος. Πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ένα ζιζάνιο, το «μπουμπάρι», που μπαίνει ανάμεσα στους νεόνυμφους και τους παρενοχλεί, τους προτείνει άλλο ταίρι. Το έθιμο περιλαμβάνει ατελείωτο γλέντι στους δρόμους του χωριού.
Στο δήμο Βόλβης, στη Θεσσαλονίκη, ανήμερα των Φώτων πραγματοποιούνται δύο παραδοσιακά έθιμα, οι Κουδουνοφόροι στον Προφήτη και τα Λουγκατζάρια στο Μόδι. Οι Κουδουνοφόροι Αράπηδες, μαζί με τους Τσολιάδες, τη Νύφη, τον Παππού και την Μπάμπω, εμφανίζονται στους δρόμους του Προφήτη, σκορπώντας το κέφι και ξεσηκώνοντας περαστικούς και επισκέπτες.
Το έθιμο «Καβούκι» ή αλλιώς «Μπουλούκι» αναβιώνει στο Ζάρκο Τρικάλων. Πρόκειται για ένα είδος καρναβαλιού που προσελκύει εκατοντάδες επισκέπτες από όλη την Θεσσαλία.
Κρήτη: «Φωτοκόλυβα» και αγιασμός των κουδουνιών
Στην Κρήτη, μαζί με τον βουτηχτή που είχε καταφέρει να πιάσει το σταυρό, ο ιερέας κάθε ενορίας, πήγαινε για να αγιάσει σπίτια και πιστούς. Το έθιμο περιλάμβανε σύντομη στάση και κέρασμα στα σπίτια όπου έμπαιναν, με τον πρωτοβουτηχτή, όπως ήθελε η παράδοση, να παίρνει καλοτυχία όχι μόνο από την επιτυχία να πιάσει πρώτος το σταυρό, αλλά και από τις ευχές να’ ναι καλή η χρονιά του, που λάμβανε από τους συγχωριανούς του. Σήμερα, στις περισσότερες ενορίες ο αγιασμός των σπιτιών γίνεται από τον ιερέα, χωρίς όμως τη συνοδεία του «πρωτοβουτηχτή».
Ένα έθιμο που ήταν ταυτισμένο με τα Θεοφάνια, σε αρκετά χωριά του Ηρακλείου, είναι και τα λεγόμενα «φωτοκόλυβα», που φτιάχνονταν από τις νοικοκυρές την παραμονή των Θεοφανείων. Μια νηστίσιμη συνταγή που για να την εκτελέσουν οι γυναίκες έβραζαν σιτάρι και άλλους καρπούς και αυτό αποτελούσε το γεύμα της ημέρας, ενώ με αυτούς τους καρπούς τάιζαν και τα ζώα την ημέρα εκείνη, χωρίς να ξεχνάνε τα πουλιά.
Ένα ακόμη έθιμο που μέχρι σήμερα τηρείται σε μικρότερη όμως κλίμακα στο νότιο τμήμα του Ηρακλείου, σε κάποια χωριά, είναι η «ευλογία των κουδουνιών», στα κοπάδια.
«Γιάλα – Γιάλα»
Στην παραλιακή Ερμιόνη της Αργολίδας, τηρείται την παραμονή και ανήμερα των Θεοφανείων το έθιμο του «Γιάλα – Γιάλα».
Συγκεκριμένα, την παραμονή οι νέοι συγκεντρώνονται στο λιμάνι και στολίζουν τις βάρκες με φύλλα φοίνικα. Ανήμερα των Θεοφανείων, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές στολές, επισκέπτονται τα σπίτια, δέχονται κεράσματα και ευχές, ενώ τραγουδούν το «Γιάλα -Γιάλα», μέχρι την ώρα που θα βουτήξουν στην θάλασσα για να πιάσουν το σταυρό και την εικόνα της Παναγίας.
Στη Νέα Κίο, που βρίσκεται πολύ κοντά στο Ναύπλιο, μετά τη ρίψη του σταυρού στην θάλασσα, όσοι βούτηξαν για να τον πιάσουν, παίρνουν στα χέρια τους τον νικητή και τον περιφέρουν σ’ όλη την περιοχή. Προηγουμένως έχουν βουτήξει στη θάλασσα τον νεότερο καπετάνιο της πόλης.
«Κυριαλέησον»
Με το έθιμο του «Κυριαλέησον» γιορτάζουν τα Θεοφάνεια οι κάτοικοι στο Καρπερό Γρεβενών.
Λίγο πριν ξημερώσει νέοι του χωριού παραλαμβάνουν από την Εκκλησία της Αγίας Τριάδας, από τον Ιερέα, το Σταυρό, την εικόνα της Βάπτισης, αλλά και εικόνες Αγίων και αφού χωριστούν σε δύο ομάδες, ξεχύνονται στους αγρούς και τα χωράφια για να «τα αγιάσουν», ενώ περνούν από τα ποιμνιοστάσια και απ’ όλα τα εξωκλήσια του χωριού.
Γύρω στις 9 το πρωί οι δύο ομάδες συναντώνται στο εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου, που βρίσκεται κοντά στο χωριό και μόλις τελειώσει ο εκκλησιασμός επιστρέφουν στον αύλειο χώρο της Εκκλησίας, κρατώντας στα χέρια τους το Σταυρό και τις εικόνες για να τελεστεί ο καθαγιασμός των υδάτων και για να τα προσκυνήσουν οι πιστοί.
«Κεριά στο νερό»
Ένα ιδιαίτερο έθιμο, τηρούν, κάθε χρόνο, ανήμερα των Θεοφανείων, οι κάτοικοι στην ορεινή Ερμακιά, αν και ορισμένες πτυχές του, που συνδέονται με την μετανάστευση των Νέων στα γύρω Αστικά Κέντρα, έχουν εκλείψει.
Ανήμερα των Φώτων και μετά την απόλυση της εκκλησίας οι πιστοί, κρατώντας τα αναμμένα κεριά στα χέρια τους, κατηφορίζουν στο συντριβάνι, στην είσοδο του χωριού, όπου μετά τον αγιασμό των υδάτων, ρίχνουν τα λευκά κεριά στο νερό «για να ζεστάνουν τον μοναχογιό της Παναγίας».
Την παραμονή των Θεοφανείων σε όλα τα σπίτια οι άντρες σφάζουν κόκορες και την επόμενη ημέρα, στο μεσημεριανό τραπέζι, γύρω από το οποίο συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια, οι νοικοκυρές σερβίρουν πιάτα με κόκορα κρασάτο και χυλοπίτες, η, σούπα, και στη συνέχεια γλυκό σαραγλί. Παλαιότερα, τότε που οι νέοι παρέμεναν στην Ερμακιά και δημιουργούσαν οικογένειες, όλα τα παιδιά που είχαν γεννηθεί τις τελευταίες σαράντα ημέρες βαφτίζονταν την ημέρα αυτή κι αμέσως μετά το μυστήριο οι γονείς τα μετέφεραν στον σταύλο, τα εναπόθεταν για λίγο στο παχνί, και στη συνέχεια έπαιρναν το δρόμο για το σπίτι.
«Μαρμαρίτες»
Ένα έθιμο που χάνεται στα βάθη των αιώνων αναβιώνει και σήμερα στα χωριά της Κω με ιδιαίτερη επιτυχία, όπως κάθε χρόνο παραμονή των Φώτων. Οι κάτοικοι των χωριών του νησιού, σχεδόν σε κάθε σπίτι, φτιάχνουν τους «μαρμαρίτες» τους. Πρόκειται για ένα μείγμα από αλεύρι και νερό, το οποίο ψήνεται σε θερμαινόμενο μάρμαρο σε στρογγυλά κομμάτια και σερβίρεται με μέλι και κανέλα.
Το γλυκό αυτό είναι ιδιαίτερα δημοφιλές για τους κατοίκους του νησιού. Τα παλαιότερα χρόνια φτιαχνόταν σε θερμαινόμενα μάρμαρα που τοποθετούνταν πάνω σε φωτιές στις πλατείες των χωριών με τις νέες κοπέλες του χωριού να ρίχνουν πάνω στο θερμαινόμενο μάρμαρο φύλλα ελιάς, τα οποία εφόσον αναποδογύριζαν όταν καίγονταν σήμαινε ότι θα εκπληρώνονταν οι ευχές που έκαναν. Έφτιαχναν επίσης «μαρμαρίτες» σε σχήμα σταυρού τους οποίους προσέφεραν στα ζώα που είχαν (αγελάδες, αιγοπρόβατα κ.λπ.) για να τους δείξουν την ευγνωμοσύνη τους.
Τώρα παρασκευάζεται στα σπίτια, πάντα όμως πάνω σε θερμαινόμενο μάρμαρο. Και την επόμενη μέρα όμως οι «μαρμαρίτες» τρώγονται με άλλο τρόπο. Οι κάτοικοι των χωριών της Κω συνηθίζουν το πρωί να τους «βουτάνε» σε αυγό και να τους τηγανίζουν σε χοιρινό λίπος. Έως και σήμερα, οι κάτοικοι των χωριών της Κω μαζεύονται οικογενειακά και σε παρέες σε σπίτια και φτιάχνουν τους δικούς τους «μαρμαρίτες».
«Ραγκουτσάρια»
Τα Ραγκουτσάρια, το περίφημο Καστοριανό Καρναβάλι αναβιώνεται ανήμερα των Θεοφανείων στην Καστοριά και διαρκεί τρεις ημέρες 6, 7 και 8 Ιανουαρίου.
Το όνομα και η καταγωγή του εθίμου εντοπίζονται στην κλασική αρχαιότητα, από την οποία μέσω Ρώμης και Βυζαντίου μεταφέρθηκε στις μέρες μας. Είναι πολύ πιθανό το όνομα να προέρχεται από το λατινικό rogatores= ζητιάνοι, που πολύ εύστοχα ορίζει την ιδιότητα αυτού που συμμετέχει στην ομάδα των μεταμφιεσμένων. Υπάρχει δηλαδή η συνήθεια οι μεταμφιεσμένοι να ζητούν διάφορα δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος.
Το έθιμο με το πορτοκάλι και το κυπαρίσσι
Ένα έθιμο με βαθιές ρίζες στον χρόνο αναβιώνει ανήμερα των Θεοφάνεια στο Σιδηρόκαστρο.
Από την παραμονή των Θεοφανείων στολίζουν ένα τραπέζι σχηματίζοντας έναν μεγάλο σταυρό από πορτοκάλια και κλαδιά κυπαρισσιού. Πρόκειται για ένα έθιμο που κρατάει εδώ και περίπου δύο αιώνες και διατηρείται ακόμα αναλλοίωτο στο Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου. Το πορτοκάλι συμβολίζει την υγεία και το κυπαρίσσι την αιωνιότητα. Συνηθιζόταν, το πορτοκάλι που έχει αγιαστεί με τον μεγάλο αγιασμό των Θεοφανείων, μαζί με το κυπαρίσσι, να τοποθετείται στο εικονοστάσι και να το τρώνε οι πιστοί τη Μεγάλη Παρασκευή καθώς το φρούτο παραμένει αναλλοίωτο.
*μίλησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο εφημέριος του ιερού ναού της Άγιας Παρασκευής Σιδηροκάστρου Σερρών π. Παύλος Παπαδόπουλος
«Μπουλούκι»
Ανήμερα των Θεοφανίων στο Ζάρκο Τρικάλων, αναβιώνει ένα αρχαίο έθιμο, το «Καβούκι» ή αλλιώς «Μπουλούκι». Πρόκειται για ένα είδος καρναβαλιού που κλείνει το εορταστικό δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων και αποτελεί κατάλοιπο τελετών διονυσιακής λατρείας. Το πρωί των «Φώτων» κάτοικοι του χωριού και επισκέπτες, μετά το πέρας της θρησκευτικής λειτουργίας συγκεντρώνονται στην πλατεία του χωριού προκειμένου να παρακολουθήσουν τον λεγόμενο «χορό» του καβουκιού.
Στο «Καβούκι», πρωταγωνιστές είναι κατά παράδοση οι νέοι άνδρες 17 έως 19 ετών, που ετοιμάζονται για τη στρατιωτική τους θητεία, χωρίς ωστόσο αυτό να αποκλείει και τη συμμετοχή νεαρότερων εφήβων. Όλοι μαζί σχηματίζουν ένα μπλούκι (μπουλούκι), ένα θίασο, δηλαδή, μασκαράδων, που αποτελείται από τσολιάδες ή αλλιώς «Γαμπρούς», τις «Νύφες», τους «Αράπηδες», τις «Καμήλες», τον «Γιατρό», τον «Διάβολο» και τον «Καβουκά».
Με τη δύση του ηλίου (δύση και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) της ίδιας ημέρας, τα κλαρίνα δίνουν το σύνθημα της εορτής. Ο «Διάβολος» βάζει φωτιά με μια μεγάλη σκούπα (φουκαλιά) την κορυφή του Καβουκιού. Όσο το Καβούκι (μιναρές-κατακτητής) καίγεται, τόσο ξαλαφρώνει το κεφάλι/τράχηλος του Καβουκά/λαού. Όταν το φλεγόμενο Καβούκι πλησιάζει να καεί ολόκληρο και η φλόγα πλησιάζει στο κεφάλι του Καβουκά, εκείνος το πετάει κάτω, αποτινάσσοντας τον «ζυγό». Γύρω του όλοι χορεύουν κυκλικά σε κατάσταση έκστασης ,χτυπώντας το με μανία και μίσος με τις γκλίτσες τους, έως ότου το διαλύσουν και σβήσουν τα αποκαΐδια.
Πηγή: ΕΡΤ, ΑΠΕ-ΜΠΕ
